Zespół FAS wyzwaniem dla profilaktyki...

[barteczekm]

Zespół FAS wyzwaniem dla profilaktyki. Postawa, kształcenie i działania profilaktyka środowiskowego.

Wprowadzenie

Problem uzależnienia od alkoholu jest jednym z głównych zagadnień podejmowanych przez profilaktyków w dyskursach dotyczących patologii w obszarze funkcjonowania przestrzeni społecznej. Rosnące spożycie, obniżenie wieku inicjacji alkoholowej z jej wszelkimi konsekwencjami zdrowotnymi i społecznymi wymusza na profilaktykach spojrzenie na to zagadnienie w sposób holistyczny, interdyscyplinarny i ukierunkowany. Szkodliwość alkoholu jest znana od zarania dziejów i podejmowana była w profilaktyce polskiej już w XIX wieku. Wtedy to zauważono konieczność stosowania programowych działań w kierunku zwalczania alkoholizmu. Jak napisał Alfred Sokołowski w pozycji „Wielkie klęski społeczne (ospa – choroby tyfusowe – dżuma – grypa – cholera – choroby zakaźne, właściwe wiekowi dziecięcemu – suchoty płucne – choroby weneryczne – alkoholizm) i walka z niemi” wydanej w 1917 roku – „W moim przekonaniu pijaństwo zależy od braku oświaty, od naśladowania innych, próżniactwa, braku szlachetnych rozrywek, a nawet od choroby. Pożyteczne jest i trzeba leczyć pijaków, lecz jeszcze pożytecznej niezbędniej – zapobiegać tego rodzaju chorobom. Dążenie do zniwelowania pijaństwa nie należy uważać za utopię: jest ono możliwe, lecz tylko na drodze rozwijania charakteru stałego, siły woli i świadomości, te zaś osiągnąć się dają przez rozsądne wychowanie młodego pokolenia. Wychowanie takie wyradza zamiłowanie do pracy, poczucie obowiązku wobec społeczeństwa i państwa, daje szczęście i zadowolenie”[1].

Używanie substancji zawierających etanol w celu odurzania się jest zjawiskiem patologicznym i wpływa negatywnie na zdrowie pijącego będąc tym samym wielkim zagrożeniem dla niego samego. Profilaktycy – prekursorzy polskiej myśli antyalkoholowej zauważali ogromny problem w powszechnym podawaniu dzieciom substancji zawierających alkohol etylowy. W anonimowej odezwie z początku XIX wieku skierowanej do matek można zobaczyć przerażający wręcz obraz ówczesnej rzeczywistości w jej wycinku związanym z uzależnieniem – „Trafiają się wszakże matki, które poję swe dzieci winem, lub jeźli na to nie mają, wódką i piwem, aby lepiej rosły i miały moc później. Dziwne to zaślepienie! Toć każdemu wiadomo, że pieski, którym się za młodu dawało trunki alkoholiczne, pozostaną małe, niewyrośnięte. Dzieje się to wskutek tego, iż trucizna, znajdująca się w napojach alkoholicznych, tak szkodliwą jest dla młodego psa, że nie pozwala mu wyrosnąć jak się należy. Delikatnie zbudowane ciało dziecka chyba z tej trucizny również nie będzie miało pożytku, jeno szkodę”[2].

Profilaktyka FAS

Przekonanie o szkodliwości alkoholu podawanego dzieciom jest powszechne, a czynność ta społecznie potępiana. Jednak mówiąc o szkodliwości picia należy zaznaczyć, że istnieje taka jego forma, gdzie używający szkodzi nie tylko sobie samemu, ale też poczętemu dziecku. Mam tu na myśli kobiety w okresie przed zajściem w planowaną ciążę i w czasie ciąży czyli w pierwszym okresie okołoporodowym. Wiedza dotycząca spożywania etanolu przez kobiety podczas ciąży jest niewielka, a problem bagatelizowany. Dlatego też żądanym wydaje się rozszerzenie działań związanych z profilaktyką w tym zakresie jako jej całkowitej denotacji. Zespół FAS czyli „płodowy zespół alkoholowy powstaje na skutego teratogennego działania alkoholu i jego metabolitów na płód matki przewlekle nadużywającej alkoholu w czasie ciąży; charakteryzuje się dysforią wewnątrzmaciczną, zahamowaniem rozwoju fizycznego i umysłowego, małogłowiem, opadaniem powiek, dość często występują wady serca”[3]. Uszczegóławiając jest to jedna z „głównych przyczyn upośledzenia umysłowego. Częstość występowania 0,2-3 na 1000 żywych urodzeń. Do istotnych czynników zalicza się poziom picia, uczestniczenie w libacjach alkoholowych, używanie innych substancji psychoaktywnych (w tym palenie tytoniu), zaburzenia genetyczne, niski status socjoekonomiczny. Alkohol może wpływać na receptory NMDA, co może doprowadzić do zmian proliferacji komórek. Objawy płodowego zespołu alkoholowego to mikrocefalia, wąskie i małe szczeliny powiekowe, zmarszczka nakątna, małe szczęki i żuchwa, niedorozwój rynienki podnosowej, rozszczep podniebienia, cienka górna warga, niski wzrost, deformacje stawów, duża częstość występowania lekkiego upośledzenia umysłowego, hipoplazacja nerwu wzrokowego (obniżenie jakości widzenia), utrata słuchu, zaburzenia mowy zarówno w zakresie ekspresji, jak i odbioru, ubytek przegrody międzyprzedsionkowej, ubytek przegrody międzykomorowej, hipoplazja nerek, uchyłki pęcherza moczowego”[4].

Koniecznym jest akcentowanie faktu, że sytuacja profilaktyczna w kontekście zespołu FAS jest sytuacją szczególną, nad wyraz złożoną i winna być traktowana priorytetowo. Wszak nie mamy do czynienia „tylko” i aż tylko z uzależnieniem matki, ale przede wszystkim z dzieckiem, które w społeczeństwie cywilizowanym powinno być uznawane za dobro najwyższe. Jednak pomimo świadomości profilaktyków problem ten narasta, a działania nadal są niewystarczające. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2007 roku rozpoczęła kampanię edukacyjną „Ciąża bez alkoholu” „W ramach kampanii rozdystrybuowano: ponad 1 163 000 ulotek „Ciąża bez alkoholu”, ponad 378 000 broszur i książek dla pacjentek i lekarzy, blisko 61 500 plakatów „Nie piję za jego zdrowie”, ponad 22 000 płyt z filmem „Wieczne dziecko”, ok. 600 kopii filmu z pikniku edukacyjnego z okazji Światowego Dnia FAS w roku 2006. W kampanii wykorzystano także wystawę fotogramów pt. „FAScynujące dzieci”. W kilkudziesięciu miastach Polski pojawiło się także 256 citylightów oraz 94 billboardy kampanijne”[5]. Pomimo tych ogromnych nakładów, jak można wyczytać w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015, „W Polsce brakuje badań epidemiologicznych, które wskazywałyby na rozpowszechnienie FAS w naszym kraju. Wyniki ogólnopolskich badań ankietowych, przeprowadzone na zlecenie PARPA przez CBOS w 2008 roku, wskazują, że zwiększa się świadomość zagrożeń wynikających ze spożywania alkoholu przez kobiety w ciąży dla zdrowia ich dzieci. Może to być następstwem prowadzonej od 2007 roku przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych kampanii edukacyjnej „Ciąża bez alkoholu”. Porównanie wyników badań z 2005 i 2008 roku również ukazuje pożądaną zmianę zachowań. W 2008 roku w grupie kobiet, które kiedykolwiek były w ciąży, do spożywania alkoholu w tym okresie przyznało się 12% kobiet, podczas gdy w 2005 roku – 16,5%. W okresie ciąży alkohol piją częściej kobiety młodsze, mające wyższe wykształcenie oraz takie, które spożywają średnio więcej, czyli ponad 6 litrów, stuprocentowego alkoholu rocznie. Badania przeprowadzone przez GIS w 2009 roku wykazały, że 14% ankietowanych kobiet przyznało się do picia alkoholu w czasie ciąży”[6]. Jak widać z powyższych badań przyrost świadomości waha się na poziomie błędu statystycznego, a więc takie formy oddziaływań są mało lub bezskuteczne. „Ciąża bez alkoholu” to program stricte edukacyjny mieszczący się w kategorii strategii informacyjnych. Jak zauważyła Joanna Szymańska „Strategie informacyjne są mało skuteczne. Ludzie często zachowują się ryzykownie pomimo posiadanej wiedzy. Szczególnie dotyczy to nastolatków dysponujących nieraz dużym zasobem informacji, na przykład na temat szkodliwości używek, a jednocześnie podejmujących ryzyko odurzania się. Badania ewaluacyjne wielu programów, prowadzone przed rozpoczęciem i po zakończeniu realizacji, wykazały, że programy informacyjne powodują zmiany zasobu wiedzy, a nawet postaw, ale nie wpływają na zachowanie”[7]. Ta konkluzja pokrywa się nie tylko z wiedzą teoretyczną z zakresu profilaktyki uzależnień, ale chociażby z tak wydającej się odległej dziedziny jak ekonomia i marketing. Jak wynika z badań zaprezentowanych przez Agnieszkę Stelmaszczyk dotyczących skuteczności różnorodnych form reklamy „odsetek ludzi, którzy pamiętali produkt po pierwszym kontakcie – kino 70%, telewizja – 15%, magazyny – 10%, radio – 5%, outdoor – 3%”[8]. W profilaktyce nie możemy mówić o tak prostej kategorii jaką jest produkt lecz o czymś bardziej skomplikowanym i złożonym – zmianą postaw. Z tego faktu można wysunąć hipotezę o jeszcze bardziej pomniejszonej efektywności influencji błędnej z założenia co do strategii. To sygnalizuje, że należy w inny sposób wykorzystywać środki finansowe przeznaczone na profilaktykę w zakresie zwalczania zespołu FAS. Kwestia nieskuteczności dotychczasowych działań został dostrzeżony przez Najwyższą Izbę Kontroli, która w raporcie „Realizacja i wykorzystanie przez samorządy Województw i Gmin opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych” zaznaczyła – „W realizacji zadań z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych najczęściej występującą nieprawidłowością był brak dostatecznie rzetelnej analizy potrzeb lokalnych, a w przypadku programów przeciwdziałania narkomanii brak tych programów w ogóle”[9].

Zaprezentowane dane i tezy zmuszają do konstatacji, iż problem jest naglący i wymagający natychmiastowych wielopłaszczyznowych działań profilaktycznych. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego liczba urodzeń w Polsce w roku 2011 wynosiła ponad 390 tysięcy (390069)[10]. Jeśli więc około 14 procent kobiet w ciąży przyznaje się do spożywania alkoholu to jednoczenie istnieje ryzyko wystąpienia zespołu FAS u 14 procent noworodków.

Uzależnienie jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i niezwykle złożonym tak więc i walka z nim powinna mieć wielopłaszczyznowy charakter. Tadeusz Kotarbiński w „Medytacjach o życiu godziwym” napisał – „Weszliśmy w epokę zespołów o coraz bogatszym składzie i coraz bardziej zróżnicowanej strukturze. Niedługo już bodaj nadejdzie czas, kiedy to co się będzie działo w którymkolwiek miejsc na kuli ziemskiej, będzie współwyznaczało różne skutki w dowolnym zamieszkałym punkcie globu i samo z kolei będzie zależne od zdarzeń dziejących się gdziekolwiek bądź indziej. Wszyscy wciągamy się coraz bardziej we wszystko, taka jest bowiem natura rozumnego działania, że wtedy dopiero staje się ono w pełni rozumne, gdy uwzględnia w przygotowaniu wszystkie doniosłe dla swego powodzenia parametry”[11]. Te słowa choć odnoszą się do kwestii funkcjonowania człowieka w obszarze poznania można by również zinterpretować jako zapowiedź holizmu dotyczącego problemów społecznych. Nie można rozwiązać kwestii spożycia alkoholu przez kobiety pomijając spojrzenie całościowe i interdyscyplinarne. Picie to nie tylko nałóg samotności lecz przede wszystkim niedostosowanie w sensie nierozwiązanych problemów natury społecznej właśnie. Można do nich zaliczyć bezrobocie, ale i nadmiar obowiązków zawodowych, brak możliwości produktywnego zagospodarowania własnego czasu wolnego i kryzys rodziny często wiążący się z przemocą domową. Niepokojący jest również brak zaufania do współczesnej medycyny a wiara w ciągle pokutujący zabobon odnoszący się przede wszystkim do kwestii ciąży, porodu i wczesnego macierzyństwa. Takim niebezpiecznym przykładem może stać się moda na tzw. „ekorodzicielstwo” promująca mity o szkodliwości szczepień ochronnych czy praktyki szamańskie mające chronić dzieci przed wyimaginowanymi urokami. Zachęta do uznawania i stosowania tego typu „metod” podważa wiarygodność nauki, a co za tym idzie również wiedzy na temat FAS. Niezwykle znaczącym zagadnieniem jest coraz rozleglejszy brak dostępu do specjalistycznej opieki medycznej w szczególności w małych miejscowościach i często niemożliwy ze względów finansowych tak niezbędny udział w profesjonalnych szkołach rodzenia.

Rola profilaktyka środowiskowego w zapobieganiu FAS

Tak jak złożone jest negatywne społecznie zjawisko picia kobiet w ciąży tak interdyscyplinarnie powinien być przygotowany profilaktyk ukierunkowany na działania związane z zapobieganiem występowania zespołu FAS. Nie wystarczą same strategie informacyjne kreowane jakby „zza biurka” bez kontaktu z podopiecznymi. Konieczną, nową formą pomocy staje się praca profilaktyka w środowisku. Taką osobę można by nazwać profilaktykiem środowiskowym, a nawet opiekunem – przyjacielem domu kobiety w ciąży. Skoro więc taki opiekun miałby prawidłowo pełnić swoją rolę musi być on przygotowany wielopłaszczyznowo.

Ważną dziedziną, w której powinien być przygotowany profilaktyk środowiskowy to opieka okołoporodowa z elementami neonatologii i dietetyki. Wszak jak stwierdziła Elżbieta Noculak „od chwili poczęcia, przez ciążę, matka z dzieckiem, tworzą jedność. Organizm matki chroni i żywi dziecko”[12]. Nie można pomagać i edukować kobiet w okresie ciąży nie mając kompetencji w płaszczyźnie wiedzy dotyczącej okresu perinatalnego. Profilaktyk nieumiejący odpowiedzieć profesjonalnie na pytania często nurtujące kobietę przestaje być wiarygodnym partnerem, a co za tym idzie sprawnym opiekunem. Jakby nie spojrzeć na alkohol jest to też część diety uwarunkowana różnymi czynnikami. Słusznie zauważyła Marzena Jeżewska-Zychowicz, że „proces postępowania człowieka w sferze żywieniowej, podobnie jak w wielu innych sferach jego życia, jest warunkowany różnorodnymi czynnikami, które stanowią zintegrowany i wzajemnie na siebie oddziaływający system. Czynniki te mają charakter bodźców, hamulców lub też warunków, tym samym oddziaływają na zmiany w spożyciu żywności i w zachowaniach żywieniowych pobudzająco lub hamująco. Niemożliwe jest rozdzielne traktowanie poszczególnych czynników, a powinny by one postrzegane w kontekście pozostałych. Wynika to z faktu, że człowiek jest członkiem określonej społeczności, charakteryzującej się swoistą kulturą i pewnym poziomem ekonomicznym, ale jednocześnie wyróżnia się spośród pozostałych członków tej społeczności, między innymi cechami demograficzno-społecznymi i psychologicznymi”[13]. Profilaktyk środowiskowy musi więc rozpoznać zagrożenia w tej strefie i właściwie z nimi walczyć chociażby poprzez umiejętność ustalania odpowiedniej diety wykluczającej produkty szkodliwe w tym i alkohol. Musi umieć ustosunkować się do mitów takich jak ten o umiarkowanym piciu czerwonego wina, które ma wpływać dobrze na budowanie się czerwonych krwinek u poczętego dziecka. Niezbędna też jest wiedza o samym FAS w znaczeniu medycznym. Kobieta w ciąży doświadcza często labilności emocjonalnej związanej ze stresem o dobrostan dziecka. Stres może być uwarunkowany zarówno zaburzeniami równowagi hormonalnej, jak i trudnościami w obszarze społecznym. Spektrum przyczyn sięgania po alkohol w ciąży zmusza profilaktyka środowiskowego do przyswojenia wiedzy z zakresu psychologii, co gwarantuje edukacja w zakresie całościowego spojrzenia na opiekę okołoporodową.

Równie ważną dziedziną obejmującą pracę profilaktyka – opiekuna kobiety w ciąży to sfera pracy zawodowej. Nie mam tu na myśli tylko braku pracy, ale też nadmiernej w niej aktywności. Te dwa skrajne bieguny we współczesnej charakterystyce rynku pracy sprzyjają popadaniu w uzależnienie od alkoholu. W przypadku bezrobocia spożywanie napojów alkoholowych staje się odskocznią od problemów życiowych, a w przypadku nadmiernej aktywności bywa traktowane jako czynnik redukujący stres i napięcia doświadczane w zakładach pracy. Tak więc profilaktyk środowiskowy to także dobrze przygotowany doradca zawodowy.

Kluczowym zadaniem opiekuna kobiety w ciąży w środowisku jest przygotowanie z zakresu pracy socjalnej. Jak zauważyły Brenda Dubois i Karla Krogsrud Milley „praktyka pracy socjalnej obejmuje profesjonalną pomoc dla jednostek, rodzin, grup, organizacji i społeczności, aby wzmocnić lub przywrócić ich zdolność do optymalnego funkcjonowania i stworzyć sprzyjające temu warunki społeczne”[14]. Nie można pomóc drugiemu człowiekowi nie będąc z nim bezpośrednio w relacji. Wszelkie działania wykluczające spotkania osobiste w środowisku domowym podopiecznej to tylko półśrodki często będące markowaniem właściwej opieki. Profilaktyk, który ma rozeznanie w sytuacji rodzinnej kobiety, którą się opiekuje, wie też jak nakierować ją na działania prozdrowotne. Przemoc domowa czy inne patologie społeczne tak często spotykane w praktyce również dotykają podopieczne będące w ciąży. Jak podkreśliła wspomniana już wcześniej Marzena Jeżewska-Zychowicz – „wzory kulturowe regulują takie zakresy postępowania jednostki i grup, jak sposoby spędzania wolnego czasu, dbałość o higienę osobistą i otoczenie czy stosunek do używek typu papierosy, alkohol, narkotyki. System kontroli społecznej poprzez stosowanie sankcji oddziałuje na postępowanie jednostki, narzuca jej określone wzory zachowań”[15].

Koniecznością jest również przygotowanie profilaktyka środowiskowego do roli animatora kultury i sportu, a także promotora – lidera inicjatywy oddolnej. Tak powszechne w dużych miastach szkoły rodzenia w mniejszych miejscowościach stanowią niewielki margines. Drugim problemem dotyczącym ich funkcjonowania to fundusze. Nie każdego podopiecznego stać na udział w kursach przygotowujących do bycia matką i ojcem. Profilaktyk środowiskowy powinien być kształcony w zakresie pozyskiwania środków na działalność bezpłatnych szkół rodzenia. Niezwykle ważną kwestią jest też umiejętność zorganizowania działań kulturalnych i sportowych oraz zaangażowania w nie najbliższe środowisko kobiet w ciąży, jak i je same. Poprzez takie inicjatywy można nie tylko konstruktywnie zagospodarowywać czas wolny kobietom w ciąży, ale również interesująco edukować. To stwierdzenie nie jest nowatorskie. Już w XIX wieku Zygmunt Cielichowki wysuwał propozycję, by starać się: „aby we wszystkich miastach urządzone zostały kawiarnie ludowe, w którychby robotnicy i ludzie mniej zamożni dostać mogli za tanie pieniądze: kawy i herbaty, a w którychby sprzedaż rozpajających napojów zupełnie była wykluczona. Z kawiarniami mogłyby – mianowicie zimą – połączone być tanie kuchnie. W kawiarniach takich powinnyby się znajdować czasopisma, aby goście obok posiłku materyalnego znaleźć także mogli posiłek umysłowy. Urządzeniem kawiarni ludowych mogłyby się po większych miastach zająć towarzystwa dobroczynności – a przedsiębiorstwa takie opłacałyby się same”[16]. Zofia Daszyńska-Golińska poszła o krok dalej pisząc – „Ideę wstrzemięźliwości szerzyć należy dwojaką drogą, przez bezpośrednie pouczanie o szkodliwości alkoholu słowem i przykładem, oraz przez stwarzanie przyjemności i zajęć, któreby o alkoholu zapomnieć pozwoliły. Ludziom nic wystarcza praca i trud codzienny dla zdobycia chleba i utrzymania życia, pożądają oni momentów jaśniejszych, wrażeń silnych, oderwania od dnia powszedniego. Stwórzmy ludowi naszemu interesa umysłowe, rozbudźmy jego zmysł etyczny, wskażmy drogę kulturalnej pracy, dajmy inteligencyi sposobność do umysłowej lub społecznej pracy, a jednocześnie odciągniemy jednych i drugich od alkoholizmu”[17]. Na kwestię sportu zwracał uwagę miesięcznik „Wyzwolenie” – organ prasowy towarzystwa do walki z alkoholizmem „Eleuteria” założony przez Wincentego Lutosławskiego. W jednym z jego numerów można przeczytać apel następującej treści: „Trzeba nam wyjść z ubitych szlaków i odzyskać wesołość. Las ze swymi upajającymi zapachami, sokami, szumem drzew, góry z ich orzeźwiającem powietrzem i szerokim widnokręgiem i morze ze swoją potęgą i poezyą są siostrzycami młodzieży. Tam iść należy, by nabrać sił i życia”[18].

Zakończenie

Problem profilaktyki skierowanej do kobiet w ciąży jest działaniem z zakresu zarówno profilaktyki pierwszo, drugo, jak i trzeciorzędowej. Dlatego też tak ważne jest pogłębione kształcenie w zakresie specjalizacyjnym poprzez chociażby odrębny kierunek studiów lub szereg studiów podyplomowych oraz kursów specjalistycznych. Profilaktyk – opiekun w środowisku musi stać się zawodem społecznego zaufania promowanym na wszelkich płaszczyznach społecznych. Powyższa propozycja powinna stać się wstępem do rozważań na temat przemodelowania programów nauczania i organizacji programów szkolnych.

Chcąc wyeliminować i zmarginalizować problem FAS należy też podjąć świadome działania promujące wiedzę na ten temat, umiejętności i kompetencje wśród wszystkich pracowników socjalnych w naszym kraju. To bowiem oni są najbliżej rodzin, odwiedzają ich, spotykają się z nimi w instytucji i w tym sensie mogą pełnić kluczową funkcję profilaktyka środowiskowego, zapobiegającego wielu problemom społecznym, a w sposób szczególny dbających o tych klientów, którzy oczekują na przyjście na świat swego potomstwa. Praca socjalna powinna być rozumiana jako dziedzina o szerokim spektrum oddziaływań i zainteresowań. Interdyscyplinarna przestrzeń wymaga od jej reprezentanta ciągłego doskonalenia. Przecież pracownik socjalny to nie urzędnik wykonujący swoje obowiązki według twardych regulaminów i dyrektyw. Jego zawód to zdecydowanie swego rodzaju misja i pasja. Styl życia ukierunkowany na pomoc drugiemu człowiekowi. To nie oceniający moralista lecz nieoceniający, wyrozumiały humanista. Pracownik służb społecznych ma za zadanie budowanie oferty alternatywnej dla picia promując działania wymagające tworzenia przestrzeni spędzania czasu w sposób aktywny, zdrowy, produktywny i oparty na fundamencie niezachwianej moralności. Można powiedzieć, że powinien być uosobieniem platońskich, uniwersalnych wartości takich tj. prawdy, dobra i piękna.

Bibliografia

1. Celichowski Z., Kawiarnie ludowe, Towarzystwo szerzenia wstrzemięźliwości, Poznań 1890.
2. Daszyńska-Golińska Z., Abstynenci wobec zadań kulturalnych, [w:] Z. Daszyńska-Golińska, F. Łańcucki, S. Turowski, T. Tabaczyński (red.), Wyzwolenie organ Eleuteryi. Miesięcznik poświęcony zwalczaniu alkoholizmu i poprawie obyczajów, Kraków 1906.
3. DuBois B., Krogsrud Miley K., Praca socjalna, Warszawa 1996.
4. Główny Urząd Statystyczny, Urodzenia za 2011 rok, http://demografia.stat.gov.pl/bazademog ... 7.11.2013).
5. Jeżewska-Zychowicz M., Zmiana zachowań żywieniowych a profilaktyka zdrowotna, Warszawa 2011.
6. Kotarbiński T., Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1966.
7. Krajewska-Walasek M., Genetyka, [w:] Dobrzańska A., Ryszko J. (red.), Pediatria. Podręcznik do Państwowego Egzaminu Lekarskiego i egzaminu specjalizacyjnego, Wrocław 2004.
8. Minister Zdrowia, Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015, http://www.rops-bialystok.pl/rops/?wpfb_dl=4 (17.11.2013).
9. NIK, Raport Nr ewid. 27/2013/P/12/165/LPO, Realizacja i wykorzystanie przez samorządy Województw i Gmin dochodów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, Warszawa 2013.
10. Noculak E., Dieta Laktacyjna, [w:] M. Grzegorzewska (red.), Bezpłatny biuletyn edukacyjno – informacyjny dla Personelu Medycznego oddziałów położniczych i neonatologicznych, Pabianice 2013.
11. Odezwa do matek w ważnej sprawie, Pleszew 1903.
12. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Informacja o kampanii „ciąża bez alkoholu” ,http://www.parpa.pl/index.php?option=co ... &Itemid=18 (17.11.2013).
13. Semple D., Smyth R., Burns J., Darjee R., McIntosh A., Oksfordzki podręcznik psychiatrii, Lublin 2007.
14. Sokołowski A., Wielkie klęski społeczne (ospa – choroby tyfusowe – dżuma – grypa – cholera – choroby zakaźne, właściwe wiekowi dziecięcemu – suchoty płucne – choroby weneryczne – alkoholizm) i walka z niemi, Warszawa – Lublin – Łódź 1917.
15. Stelmaszczyk A., Skuteczność reklamy telewizyjnej na tle innych mediów. Wyniki badań Mediascope, http://pu.i.wp.p/k,MTMzNzMzNjYsODE4MjEz ... zyjnej.pdf (17.11.2013).
16. Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2012.
17. Wagner C., Młodzież i alkohol, [w:] Z. Daszyńska-Golińska, F. Łańcucki, S. Turowski, T. Tabaczyński (red.), Wyzwolenie organ Eleuteryi. Miesięcznik poświęcony zwalczaniu alkoholizmu i poprawie obyczajów, Kraków 1906.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Przypisy

[1] A. Sokołowski, Wielkie klęski społeczne (ospa – choroby tyfusowe – dżuma – grypa – cholera – choroby zakaźne, właściwe wiekowi dziecięcemu – suchoty płucne – choroby weneryczne – alkoholizm) i walka z niemi, Warszawa – Lublin – Łódź 1917, s. 363.

[2] Odezwa do matek w ważnej sprawie, Pleszew 1903, s. 9.

[3] M. Krajewska-Walasek, Genetyka, [w:] A. Dobrzańska, J. Ryszko (red.), Pediatria. Podręcznik do Państwowego Egzaminu Lekarskiego i egzaminu specjalizacyjnego, Wrocław 2004, s. 53.

[4] D. Semple, R. Smyth, J. Burns, R. Darjee, A. McIntosh, Oksfordzki podręcznik psychiatrii, Lublin 2007, s. 823.

[5] Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Informacja o kampanii „ciąża bez alkoholu”,
http://www.parpa.pl/index.php?option=co ... &Itemid=18
(17.11.2013).

[6] Minister Zdrowia, Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011-2015, s. 22,
http://www.rops-bialystok.pl/rops/?wpfb_dl=4
(17.11.2013).

[7] J. Szymańska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2012, s. 40.

[8] A. Stelmaszczyk, Skuteczność reklamy telewizyjnej na tle innych mediów. Wyniki badań Mediascope, s. 2,
http://pu.i.wp.pl/k,MTMzNzMzNjYsODE4MjE ... zyjnej.pdf
(17.11.2013).

[9] NIK, Raport Nr ewid. 27/2013/P/12/165/LPO, Realizacja i wykorzystanie przez samorządy Województw i Gmin dochodów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, Warszawa 2013, s. 7.

[10] Główny Urząd Statystyczny, Urodzenia za 2011 rok,
http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/
(17.11.2013).

[11] T. Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1966, s. 156.

[12] E. Noculak, Dieta Laktacyjna, [w:] M. Grzegorzewska (red.), Bezpłatny biuletyn edukacyjno – informacyjny dla Personelu Medycznego oddziałów położniczych i neonatologicznych, Pabianice 2013, s. 8.

[13] M. Jeżewska-Zychowicz, Zmiana zachowań żywieniowych a profilaktyka zdrowotna, Warszawa 2011, s. 41.

[14] B. Dubois, K. Krogsrud Miley, Praca socjalna, Warszawa 1996, s. 28.

[15] M. Jeżewska- Zychowicz, op. cit., s. 20.

[16] Z. Celichowski, Kawiarnie ludowe, Towarzystwo szerzenia wstrzemięźliwości, Poznań 1890, s. 1.

[17] Z. Daszyńska- Golińska, Abstynenci wobec zadań kulturalnych, [w:] Z. Daszyńska-Golińska, F. Łańcucki, S. Turowski, T. Tabaczyński (red.), Wyzwolenie organ Eleuteryi. Miesięcznik poświęcony zwalczaniu alkoholizmu i poprawie obyczajów, Kraków 1906, s. 6.

[18] C. Wagner, Młodzież i alkohol, [w:] Z. Daszyńska-Golińska, F. Łańcucki, S. Turowski, T. Tabaczyński (red.), op. cit., s. 6.