Wyspiański i Cyganki

[Lucile]

(Glosa na odwrociu pewnej fotografii - w 110. rocznicę śmierci wybitnego poety, dramaturga i malarza - popełniona.)

Kiedy powierzono mi pieczę nad kolekcją dziewiętnastowiecznych dagerotypów, fotografii i szklanych klisz, z wielką ciekawością zanurzyłam się w tamten - w kadrze zatrzymany - odległy świat.

Godzinami wpatrywałam się w czarno-białe, szklane klisze: kruche, delikatne, o różnych wymiarach, od całkiem małych (4 x 6 cm), do wielkich tafli (60 x 80 cm). Te ostatnie wymagały szczególnej troski i umiejętnego obchodzenia się z nimi.
Niewiele czasu upłynęło i na moim nosie pojawiły się okulary. Przejęta, nie chciałam narażać tak światłoczułego materiału na dodatkową ekspozycję na ostre światło i oglądałam te cenne archiwalia fotograficzne w neutralnym oświetleniu. Okulary pojawiły się, i już zostały, a ja stwierdziłam, że mogą pełnić także dodatkową rolę – choćby częściowego skrycia się za nimi.

Spojrzenie na świat, na ludzi, na otoczenie oczami twórców tych fotografii było, częściowo, podróżą w nieznane. Co innego teoria, a co innego taki bliski, namacalny kontakt. Trzymałam w dłoniach oryginalne opakowania zawierające klisze, do których – często – przez kilkadziesiąt lat nikt nie zaglądał. I jak się nie zachwycić i nie dać wciągnąć w tę podróż? Przecież w obiektywie aparatu fotograficznego (kamery obskura) zatrzymany zostaje nie tylko obraz i czas. Niemal wyczuwa się specyficzną atmosferę chwili, w której fotograf decyduje się na naciśnięcie migawki. Dlaczego robi to właśnie w danej chwili, co go zachwyciło? Specyficzny światłocień ażurem rysujący fragment elewacji zabytkowej budowli? Ulotny, delikatny uśmiech pani w krynolinie, czy ręka mężczyzny – władczym gestem zdobywcy - spoczywająca na jej ramieniu... Kilkadziesiąt tysięcy oczekujących na moje spojrzenie „obrazów światłem malowanych”. Czy zdążę je wszystkie poznać i opisać?

Pewnego razu, w kolekcji klisz Józefa Kuczyńskiego*[1] natrafiłam na wyblakły szklany negatyw, nieco już „nadgryziony zębem czasu”, na którym dojrzałam młodego Stanisława Wyspiańskiego w towarzystwie dwóch, jeszcze młodszych, Cyganek. Zaintrygowało mnie to zdjęcie. Nigdy wcześniej (a interesowałam się życiem i twórczością tego wszechstronnego artysty) w żadnej publikacji nie widziałam tej fotografii. Pomału zaprzątnęła prawie całą moją uwagę. Kiedy i gdzie została zrobiona? Kim są te piękne Cyganeczki? To, że znalazła się wśród fotografii Kuczyńskiego, wcale nie oznaczało, że on był jej autorem. Po dokładnym zbadaniu okazało się, że jest to reprodukcja wcześniejszej fotografii, prawdopodobnie amatorskiej. Czy zachował się oryginał? Jeżeli tak, to gdzie go szukać? Z tymi pytaniami udałam się do Muzeum Młodej Polski im. Stanisława Wyspiańskiego*[2]. I tam, w schedzie po jego rodzinie, znalazłam album fotograficzny, w którym (na trzeciej stronie) znajdowało się interesujące mnie zdjęcie. Niestety, to również nie był oryginał. Duża fotografia (o wym. 18 x 24 cm) okazała się odbitą z „mojego” negatywu. I podobnie jak on, nie miała żadnych charakterystycznych oznakowań, chociażby daty.

Wróciłam do muzealnego negatywu i „wzięłam go pod lupę”. Kuczyński, fotografując oryginalne, podniszczone zdjęcie o nierównych brzegach, przymocował je trzema pineskami do twardego podłoża i zreprodukował na szklanej kliszy o wymiarach 13 x 18 cm. Na tej kliszy oryginalna fotografia ma wymiary 12,5 x 9,5 cm, co oczywiście nie musi odpowiadać jej prawdziwej wielkości. Niestety, sama klisza ma znaczne ubytki emulsji i jest retuszowana, prawdopodobnie przez samego fotografa.

Chcąc zgłębić tajemnicę tej fotografii, postanowiłam przypomnieć sobie życiorys Wyspiańskiego. Szczególnie interesował mnie okres czterech lat pomiędzy 1890, a 1894 rokiem. Niespełna dwudziestojednoletni student Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, wzorem tylu innych, wyruszył w artystyczną eskapadę po Europie. Podróżował przez Niemcy, Austrię, Szwajcarię i Francję. Zwiedzał wspaniałe katedry, muzea i pracownie najznakomitszych artystów tamtych czasów. Ale to Paryż stał się głównym celem, do którego powracał podczas czteroletniej zagranicznej wyprawy. Zamieszkał w pracowni Paula Gauguina, z którym dzielił się (artystycznie i dosłownie) wspólną modelką i przyjaciółką - niejaką panną Annah. Do Krakowa powrócił w 1894 roku, gdzie tworzył aż do przedwczesnej śmierci w 1907 roku.

Z „wielkiego, szumnego świata” powracał do rodzinnego miasta, które liczyło niespełna czterdzieści tysięcy mieszkańców, do społeczeństwa o mentalności:
[…] gnuśnej, pogodzonej z niewolą, niechętną zmianom. Oni nic nie widzą, niczym się nie interesują. Widzą tylko materialny byt, dochody, pozycje, stanowiska, nie rozumieją żadnych naszych idei...

Tak pisał o mieszkańcach, a o samym mieście?

[…] ładny, półsłoneczny dzień po południu – rysuję a że naraz usłyszałem za szybami, podwójnymi przytłumiony głos Zygmunta*[3], więc rzucam malowanie, roztwieram okno, jedno, drugie rozwieram szeroko i głos dzwonu donośniejszy. Wyraźniejszy […] w pustych zwykle uliczkach... naraz skądś wiele głosów rozmaitych idących, świst kolei... rumor wozów, wrzawą dzwon mosiężnie jęczy, wysoko, brzęczy, huczy... Jakaś trąbka, jakiś sygnał, zegar zamkowy bije, wrony przelatują...

Szczery zachwyt wrażliwego artysty. Nic dziwnego, skoro się mieszkało u stóp Wawelu, w domu Jana Długosza*[4].

Wszystko wskazuje na to, że omawiane zdjęcie zostało wykonane w Paryżu, może właśnie w 1894 roku, kiedy mieszał z Gauguinem. Jakość i wymiary świadczą, że jest to fotografia amatorska, być może zrobiona u ulicznego fotografa. Widzimy na niej młodego, przystojnego, zadbanego, modnie ubranego panicza, który w prawej dłoni trzyma kapelusz i jasne rękawiczki. Patrzy wprost w obiektyw aparatu. Cała jego postawa mówi o pewności siebie i zadowoleniu. Obok stoją dwie - bardzo młode, ładne i obejmujące się - Cyganki. Obydwie ubrane są w jasne bluzki i długie, szerokie, z pewnością kolorowe, spódnice. Jedna z nich zalotnie oparła rękę na biodrze, a druga, młodsza, patrzy nieśmiało z lekkim półuśmiechem. Te trzy postacie niewątpliwie tworzą niezwykle malowniczą grupę, stojącą na tle przenośnej architektonicznej dekoracji. Owszem, widać tu dbałość o kompozycję i wrażenia artystyczne, co może wskazywać na rękę i oko fotografa znającego swój fach. Jednakże jakość techniczna samej fotografii, jej wymiary, brak passe-partout, czy chociażby podklejenia na kartonik – co było ogólnie przyjętą normą w renomowanych zakładach fotograficznych – a także nie umieszczenie znaku firmowego fotografa, lub jego nazwiska, wyraźnie wskazuje, że nie zostało wykonane w żadnym z profesjonalnym atelier.

Pięć lat po powrocie Wyspiańskiego do Krakowa, w 1899 roku, nastąpił pierwszy atak, przywiezionej z Paryża, choroby. Atak był gwałtowny, a diagnoza porażająca, choroba weneryczna – syfilis (zwany także francuską chorobą). Jakże ogromny cios dla pełnego życia, planów oraz twórczego potencjału młodego mężczyzny! Niestety, jego organizm nie reagował na leki (a przecież w owym czasie nikt nawet nie śnił o antybiotykach), a niektóre z ordynowanych, ze związkami arsenu, wywoływały gwałtowne alergie. Od tego czasu tworzył z przeczuciem zbliżającej się śmierci, a ogromną i wydajną aktywność twórczą hamowały oraz przerywały coraz częstsze i boleśniejsze nawroty choroby.
Tak pisał w liście do Lucyny Kotarbińskiej:
[…] dziś rano obudziłem się w stanie wielce opłakanym. Złożony najcięższą niemocą i przykuty do łóżka...

Kiedy, w ostatnim okresie życia, odwiedzili go przyjaciele i znajomi, między innymi Irena Solska, Stefan Żeromski, Leopold Staff i Władysław Reymont, ten ostatni, wstrząśnięty widokiem, napisał:
[…] Leżał w łóżku, obłożony korektami i książkami. Byłem ze Staffem, przyjął nas serdecznie, po przyjacielsku. Usiadł z trudem, wyglądał strasznie, […] miał twarz zapadłą, poczerniałą i wyschłą, prawą rękę w bandażach, a lewą władał tylko częściowo, głos obcy, niewyraźny, a tylko oczy były jeszcze dawne, oczy jasnoniebieskie, władcze i mądre, oczy pełne błyskawic i woli nieugiętej, hetmanie oczy walki. […] Ale ożywił się, zaczął mówić. […] Zapomnieliśmy o jego chorobie, o nędzy jego ciała, o śmierci i o wszystkim, porwał nas swoją żądzą czynu o poniósł w bezkres marzenia...

Zmarł po tygodniowym pobycie w szpitalu*[5] 28 listopada 1907 roku, o godzinie piątej po południu. Za oknem szalała burza, błyskawice dramatycznie przecinały jesienny mrok, deszcz bił w szyby, a wichura łamała gałęzie. Nic dziwnego, niebo płakało... odchodził wielki artysta nietuzinkowy, wielowymiarowy.

A kiedy i dlaczego Józef Kuczyński wykonał reprodukcję tej, prawie jestem pewna, paryskiej fotografii? Ponownie spójrzmy na daty.
W 1907 roku Kuczyński otwiera pracownię fotograficzną w samym centrum miasta, która prawie natychmiast zyskała sławę w artystycznym środowisku Krakowa. Pogrzeb Wyspiańskiego stał się wydarzeniem ogólnonarodowym, więc każda rzecz z nim związana była bardzo cenna.

Znawcy tematu sugerują, że syfilisem Wyspiańskiego zaraziła wspólna kochanka, panna Annah, którą zgodnie, w paryskim mieszkaniu, dzielił się z Paulem Gauguinem.

Może to i prawda, a może przyczyniły się do tego nieszczęścia dwie Cyganki z tajemniczej fotografii?
Kto to wie?

Podziwiając twórczość Wyspiańskiego, bolejąc nad jego losem – zaiste heroicznym, tragicznym zmaganiem potęgi wielkiego ducha z niemocą nieposłusznego ciała - zastanawiam się nad tym... do dzisiaj.

............
1. Józef Kuczyński (1877 – 1952). znany i ceniony fotograf krakowski. Jego zainteresowanie tą młodą sztuką nie było przypadkowe. Jesienią 1840 r., niecały rok po wynalezieniu fotografii (przez Louisa Daguerr`a i Josepha Niepce`a), stryj, prof. Stefan Ludwik Kuczyński wykonał pierwsze w Krakowie dagerotypy. Młody bratanek od najmłodszych lat miał kontakt z fotografią. Jako piętnastolatek poznawał arkana tej profesji w najznakomitszych atelier fotograficznych w mieście. Odbył zagraniczne studia i w 1907 roku powrócił do Krakowa, gdzie wspólnie z J. Gürtlerem otworzył zakład fotograficzny w Pałacu Spiskim przy Rynku Głównym 24. To atelier szybko stało się znanym miejscem spotkań krakowskiej bohemy i... szanownych profesorów z pobliskiego uniwersytetu. Każdy chciał mieć konterfekt zdjęty przez modnego fotografa.

2. Po przeniesieniu, a raczej zlikwidowaniu, Muzeum Młodej Polski im. Stanisława Wyspiańskiego z kamienicy przy ul. Kanoniczej 9 do Pałacu Szołayskich, zbiory po artyście zostały podzielone i znalazły się w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego - w Sali „A to Polska właśnie” oraz na wystawie u Szałayskich „Zawsze młoda Polska sztuka około 1900”.

3. Dzwon Zygmunta - królewski dzwon został odlany w Krakowie w 1520 roku przez przybyłego z Norymbergi ludwisarza Hansa Behema. Był fundacją króla Zygmunta I Starego i miał świadczyć o chwale i potędze Jagiellonów. W czasach niewoli stał się symbolem dumy i niezłomności narodu. Do dzisiaj odzywa się tylko podczas wyjątkowych, podniosłych uroczystości kościelnych i państwowych.

4. Franciszek Wyspiański (rzeźbiarz, niestety niedoceniany, po śmierci żony Marii Rogowskiej, matki Stanisława, stopniowo popadał w nędzę i alkoholizm) miał pracownię w domu, który niegdyś - przed wiekami - należał do kronikarza Jana Długosza (na rogu ul. Kanoniczej, z pięknym widokiem na Wawel). W Muzeum UJ Collegium Maius, w Sali Mikołaja Kopernika znajduje się ładne popiersie naszego największego astronoma, właśnie dłuta Franciszka Wyspiańskiego.

5. 14 listopada 1907 r. doktor Rutkowski, pod którego opieką artysta pozostawał, zlecił przewiezienie chorego do swojej kliniki przy ul. Siemiradzkiego. Podtrzymywany przez wiernego Feldmana, który cucił mdlejącego winem, opuścił artysta Węgrzyce. W klinice ułożono chorego w pojedynczej separatce na pierwszym pietrze, w narożnym pokoju z oknami wychodzącymi na ul. Łobzowską. Przeżył tu tylko dwa tygodnie. (cytat z artykułu prof. Aleksandra Skotnickiego zamieszczonego w „Alma Mater” w 2007 roku, z okazji 100. rocznicy śmierci Stanisława Wyspiańskiego).

[pallas]

Cześć Lu,

tekst świetnie się czytało. Zawsze się czegoś nowego dowiem. Tu mamy fotografię, która spowodowała ciąg ciekawych obrazów o Wyspiańskim i nie tylko o nim. A te przypisy są świetne podziwiam to, one dodają uroku tekstowi, jak dla mnie.

Kiedy, w ostatnim o okresie życia

Tu powinno być bez "o".

Ode mnie to tyle,

Tytaniusz

[Lucile]

Piotrek,
jak miło gościć dawno niewidzianego Tytaniusza.
Jak się masz?
O, bardzo dziękuję za zauważenie niepotrzebnie plączącego się o. Już się go pozbyłam.
Cieszę się, że podobają Ci się te moje opowiastki z pogranicza historii, historii sztuki, samej sztuki i mojej własnej imaginacji. Wiem, że takowe mają niezbyt licznych odbiorców, ale jeżeli trafiają chociaż do jednego czytelnika - warto się trudzić.

Serdecznie od
Lu

[pallas]

A dobrze się mam, choć pomysłów za dużo w głowie i jakoś się zaciąłem w pisaniu (jedna osoba mnie wspiera i zachęca cały czas do pisania, powoli a żmudnie to się jej udaje), teraz czytam różne rzeczy poprzez poezje, powieści i dramaty i wiele z nich wyciągam. Pozwala to też zobaczyć co inni napisali, i w jaki sposób.
Do mnie te teksty przemawiają. Po prostu pokazują Kraków jako żywy, który ma duszę swoich mieszkańców, którzy kroczyli jego ulicami i zaułkami. A Wyspiański to ciekawa postać, po tym artykule chętnie znów sięgnę po jego dzieła przecież tak różnorodne, jak pisała Luci.

Piotr

[alchemik]

Jakżeż Tobie zazdroszczę, Lucia, obcowania z takimi wspaniałymi duszami, choćby przez dagerotypy.
Chciałoby się, żeby i moją duszę brali kiedyś pod lupę.

[Lucile]

No to, Jerzy, zadałeś mi ciekawy temat do przemyślenia.
Gdybym całe dorosłe życie (bo już od czwartego roku studiów) nie spędziła, mając niemalże „organoleptyczny” kontakt z dziełami sztuki (i to tak różnorodnymi, bowiem Collegium Maius to absolutnie wyjątkowe muzeum), to miałabym taką wrażliwość, wyobraźnię i - ogólnie mówiąc - psychikę oraz osobowość, jaką mam?

Miłego wieczoru
Lu

[alchemik]

Lucia, jesteś wspaniałą pośredniczką.
Nie jesteś zwykłą kustoszką.
Przepiękną artystką, z całą pewnością.
Ale przez tę artystyczną duszę pozwalasz smakować nam/mi wartość i zawartość sztuki.
Twoje opowieści o rzeczach odkrywanych są niezmiernie zajmujące.
Więcej takich.

[Lucile]

Twoje opowieści o rzeczach odkrywanych są niezmiernie zajmujące.
Więcej takich.

Jerzy,
bardzo dziękuję, staram się.

Pozdrawiam
Lu

[Lucile]

Mam nadzieję, że nie naruszam regulaminu, ale z całego serca polecam wystawę o Wyspiańskim, właśnie otwartą w Nowym Gmachu Muzeum Narodowego w Krakowie, z okazji 110. rocznicy śmierci naszego wybitnego poety, malarza, dramaturga, a także znakomitego designer`a oraz projektanta wnętrz (m.in. zaprojektował meble dla Towarzystwa Lekarskiego). I, wg mnie, parafrazując powiedzenie "zobaczyć Neapol i umrzeć", ja twierdzę, że koniecznie, będąc w Krakowie, należy zobaczyć ogromny witraż w kościele OO. Franciszkanów "Bóg Ojciec" (oczywiście autorstwa Wyspiańskiego)... i się zachwycić. Ja, za każdym razem gdy go oglądam, odczytuję nowe treści. Na wspomnianej wystawie znalazł się równie ogromny, dziewięciometrowy, karton do tego witrażu. Wystawa będzie otwarta do 20 stycznia 2018 roku.

I nawet, choćby Administracja miałaby mi za tę reklamę palcem pogrozić, ale zachęciłam chociaż jedną Osobę - warto było!

[alchemik]

Lucia, piszesz o sztuce. Piszesz o wybitnym polskim artyście, który potrafił się odnaleźć w całkiem różnych gatunkowo dziedzinach sztuki.
I wszędzie był mistrzem. Niesamowity artysta. Nazwałbym go nawet człowiekiem renesansu w wieku XIX.
Od administracji dostaniesz raczej pochwałę za szerzenie oświaty w zakresie polskiej kultury.
Ja niestety nie przyjadę. Z wiadomych Tobie względów. A chciałbym.
Choć może do stycznia 20018 nauczę się śmigać na artefakcie lewego podudzia. Póki co, o kulach, bo jeszcze nie wygojone do końca. Chciałbym się zachwycić.
Może jednak znajdą się i inni.

Jerzy