Elementy prozodyczne języka polskiego - akcent

ODPOWIEDZ
Wiadomość
Autor
Awatar użytkownika
Patka
Posty: 4597
Rejestracja: 25 maja 2012, 13:33
Lokalizacja: Toruń
Płeć:
Kontakt:

Elementy prozodyczne języka polskiego - akcent

#1 Post autor: Patka » 20 wrz 2014, 22:07

Na specjalne życzenie 411 rozpocznę cykl o elementach prozodycznych języka, w tym jej ulubionego iloczasu. Dziś jednak będzie o akcencie.

Akcent

Akcentem określamy przycisk na daną sylabę (akcent wyrazowy) albo na dany wyraz (akcent zdaniowy). Akcent zdaniowy myślę, że jest zrozumiały, więc zostawimy go w spokoju.

W języku polskim mamy akcent paroksytoniczny, tj. na drugą sylabę od końca. Istnieje również:
- a. inicjalny: na pierwszą sylabę (j. czeski, fiński)
- a. oksytoniczny: na ostatnią sylabę (francuski, perski)
- a. proparoksytoniczny: na trzecią sylabę od końca (macedoński)
- a. ruchomy: może padać na różne sylaby w obrębie wyrazu (rosyjski; w tym też języku a. pełni funkcję dystynktywną: zmiana znaczenia wyrazu: muka - męka; muka - mąka)

Wyjątki w języku polskim:
a) czasowniki w 1. i 2. os. l.mn cz. przeszłego - na trzecią sylabę od końca (zro-bi-li-śmy, wi-dzie-li-ście)
b) czasowniki w l.poj. i 3. os. l.mn. trybu przypuszczającego - jak wyżej (zro-bił-bym, wi-dzie-li-by)
c) czasowniki w 1. i 2. os. l.mn. trybu przypuszczającego - na czwartą sylabę od końca (zro-bi-li-by-śmy, wi-dzie-li-by-ście)
d) połączenie czasownika w 1. lub 2. os. l.mn. trypu przyp. i zaimka zwrotnego "się" - na piątą sylabę od końca (śmia-li-by-śmy się, do-wie-dzie-li-by-ście się)
e) wyrazy pochodzące z łaciny zakończone na -ika, -yka - na trzecią sylabę od końca (gra-ma-ty-ka, fi-zy-ka); jeśli jednak forma fleksyjna ma więcej sylab niż Mianownik l.poj, wtedy akcent pada na sylabę przedostatnią, np. gra-ma-ty-ka-mi.
f) wyrazy jednosylabowe z cząstką arcy-, eks-, -wice- - na ostatnią sylabę (arcy-mistrz, eks-mąż)
g) dwusylabowe liczebniki z cząstkami -kroć, -sta, -set - na trzecią sylabę od końca (czte-ry-ktoć, sie-dem-set)
h) spójniki połączone z końcówkami osobowymi czasownika - na trzecią sylabę od końca (że-byś-my, a-byś-cie)
i) skrótowce literowe, wymawiane jako jeden wyraz - na ostatnią sylabę (Pe-Ka-O, Pe-Ce-Ka)

Niektóre słowa rodzime można akcentować dwojako: w ogóle albo w ole; rzeczpospolita albo rzeczpospolita; okolica albo okolica.


Trochę historii
Czy akcent jest jednolity na całym obszarze Polski? Oczywiście, że nie. Na Podhalu i Kaszubach Północnych występuje akcent ruchomy, a na Kaszubach Południowych - inicjalny. Jest to dowód na istnienie teorii falowej: na peryferiach zachowują się najstarsze cechy języka. Trzeba wiedzieć bowiem, że pierwotnym akcentem w naszym języku był akcent ruchomy (do XIV wieku), a następnie akcent inicjalny. Dowodem na taką zmianę akcentu są formy trybu rozkazującego zakończone na -i: żywi, puści, sędzi. Głoska, na którą pada akcent, nie może zostać usunięta. W XIX wieku zaczęły się pojawiać formy bez -i: żyw, płacz, co oznaczało, że akcent przesunął się na pierwszą sylabę.


Dlaczego wyjątki?
Może zastanawiać, dlaczego rodzime formy, takie jak "widzieliśmy", "pisaliście" (patrz: punkt a)) akcentujemy inaczej niż większość wyrazów. Przestaje być to dziwne, gdy poznamy rozwój tych form. W języku staropolskim istniał tzw. czas przeszły złożony, który składał się z imiesłowu czasu przeszłego II i słowa posiłkowego "być" w czasie teraźniejszym. Dla 1. i 2. osoby l.mn. formy wyglądały następująco:
- widzieli jeśmy, pisali jeśmy - widzieliśmy, pisaliśmy
- widzieli jeście, pisali jeście - widzieliście, pisaliście
Każdy z wyrazów miał swój akcent (na przedostatniej sylabie). Z czasem wyrazy zlały się w jedno słowo, akcent zaś został na sylabie pierwszej formy. Stąd dziś "widzieliśmy", a nie "widzieliśmy.


Pozdrawiam
Patka


PS Przepraszam za brak źródła, ale nie pamiętam tytułu książki, z której korzystałam, a nie chce zmyślać. Później dopiszę, jak będę mieć do niej dostęp.

Awatar użytkownika
skaranie boskie
Administrator
Posty: 13037
Rejestracja: 29 paź 2011, 0:50
Lokalizacja: wieś

Re: Elementy prozodyczne języka polskiego - akcent

#2 Post autor: skaranie boskie » 21 wrz 2014, 18:19

I znowu się czegoś nauczyłem.
Konkretnie mam na myśli te wyjątki, nie o wszystkich wiedziałem. Szczególnie o tych z podpunktu g nie miałem bladego pojęcia.
Dzięki za ten artykuł, Patko.
Kloszard to nie zawód...
To pasja, styl życia, realizacja marzeń z dzieciństwa.


_____________________________________________________________________________

E-mail
skaranieboskie@osme-pietro.pl

Awatar użytkownika
eka
Moderator
Posty: 10469
Rejestracja: 30 mar 2014, 10:59

Re: Elementy prozodyczne języka polskiego - akcent

#3 Post autor: eka » 23 wrz 2014, 19:51

U mnie był się zapomniał nie tylko podpunkt g), zatem masz we mnie wielkiego dłużnika.
Bardzo sprawna synteza i jakże pouczająca.
Dzięki.
:)

ODPOWIEDZ

Wróć do „LITERATUROZNAWSTWO”